Dereń jadalny (Cornus mas L.), zwany dereniem właściwym, był wykorzystywany przez człowieka od tysiącleci, ale przez ostatnie sto lat został nieco zapomniany i dopiero teraz, wraz z modą na zdrową żywność, powraca do uprawy. Obecnie obserwuje się duże zainteresowanie owocami tej rośliny – są one poszukiwane i chętnie kupowane.
Wymagania i pielęgnacja
Dereń jadalny należy do rodziny dereniowatych (Cornaceae), jest rośliną długowieczną, występuje w postaci dużego krzewu dorastającego do 3–9 m. Kwitnie wczesną wiosną, przed pojawieniem się liści, drobnymi, żółtymi i miododajnymi kwiatkami zebranymi w baldachowatych kwiatostanach. Po przekwitnięciu pojawiają się jajowato-eliptyczne zielone liście o spiczastym zakończeniu i charakterystycznym równoległym unerwieniu, które jesienią przebarwiają się na pomarańczowoczerwono. Dereń to roślina wytrzymała na mrozy i susze, charakteryzuje się stosunkowo niewielką podatnością na choroby i szkodniki. Nie ma dużych wymagań glebowych, najlepiej rośnie na glebie o odczynie lekko zasadowym, źle natomiast znosi nadmierne uwilgotnienie i jałowe piaski. Najlepiej plonuje na glebach żyznych, zasobnych w składniki mineralne, o uregulowanych stosunkach powietrzno-wodnych. Dobrze rośnie na stanowiskach słonecznych i półcienistych.
Dereń jadalny bardzo korzystnie znosi cięcie, dzięki któremu można uzyskać owoce o większej masie. Dogodnym do tego celu terminem jest przełom sierpnia i września, ponieważ zbyt wczesny zabieg może prowadzić do zanadto intensywnego wycieku soków. Jest to bardzo istotne, ponieważ w uprawie towarowej poleca się prowadzenie krzewów w postaci niskich krzaków o szerokiej koronie z wyprowadzonymi 3–5 konarami, dzięki temu możliwe jest mechaniczne otrząsanie owoców. Zalecanym sposobem rozmnażania derenia jadalnego jest okulizacja (podkładka – siewki derenia jadalnego), odkłady oraz sadzonki zielne. Do założenia plantacji towarowej wskazane jest wykorzystanie wartościowych roślin rozmnożonych wegetatywnie, w związku z tym materiał szkółkarski do nasadzeń nie należy do tanich. Roślinę sadzi się w rozstawie 3 m w rzędzie i 3,5–4 m między rzędami, najlepiej jesienią. Ze względu na początkowo wolny wzrost rośliny w pierwszych latach uprawy należy stosować mechaniczne odchwaszczanie i staranną pielęgnację gleby, a w kolejnych latach można z powodzeniem wykorzystywać herbicydy. W uprawie ekologicznej sprawdza się wykorzystanie ściółek okrywowych.
Plonowanie
Bardzo ważną cechą derenia jadalnego jest to, że plonuje corocznie, a sady dereniowe mogą obradzać przez wiele dziesiątków lat. Przeciętna cena za owoce tego gatunku kształtuje się na poziomie 15–18 zł/kg. W optymalnych warunkach produktywności plonowanie ocenia się na 25–100 kg owoców z rośliny, duży wpływ mają odmiana i wiek rośliny. Pierwsze owoce derenia jadalnego, w zależności od użytego materiału szkółkarskiego, można uzyskać już 2–8 lat po posadzeniu. W celu uzyskania większych plonów zaleca się sadzenie przynajmniej dwóch różnych odmian derenia jadalnego, których odległość nie powinna przekraczać 20 m.
Owoce
Owoce derenia jadalnego to cierpko-kwaśne pestkowce dorastające do 1,5–2 cm, o średniej masie 1,5–2,5 g, a u odmian wielkoowocowych nawet do 4 g. Udział masy pestek w ogólnej masie owoców wynosi ok. 10%. W zależności od odmiany mogą być ciemnoczerwone (‘Korałłowyj Marka’, ‘Kresowiak’) lub żółte (‘Flava, Jantarnyj’). Istotną kwestią jest podatność na opadanie owoców derenia, bowiem niektóre odmiany (np. ‘Jantarnyj’) mogą opadać przed osiągnięciem fazy dojrzałości zbiorczej. Owoce derenia mają silne właściwości antyoksydacyjne i są bogate w kwasy organiczne, witaminę C, antocyjany, a ich charakterystyczną cierpkość zawdzięczają dużej zawartości substancji garbnikowych (2,5 g/100 g). Owoce derenia w zależności od odmiany mają kształt gruszkowy, kulisty, owalny czy butelkowo-gruszkowy. Wśród jego owoców występuje duże zróżnicowanie właściwości fizykochemicznych, a także terminów dojrzewania i zbioru. W związku z tym prowadzi się badania nad kolekcjonowaniem i selekcją odmian m.in. na Ukrainie, w Bułgarii, Turcji, Słowenii, Serbii, Austrii, Niemczech, Słowacji i Polsce. Badania koncentrują się także na poszukiwaniu odmian najbardziej plennych, o małym udziale pestki w masie owocu. Ukraina od wielu lat pozostaje liderem uprawy derenia jadalnego. Omawiana roślina poza sadami dereniowymi występuje tam w formie naturalnej, z których zbiera się średnio 3–5 kg owoców.
Dojrzewanie
Okres dojrzewania owoców derenia uzależniony jest w dużej mierze od warunków pogodowych i odmiany. Wymienia się: odmiany wczesne (‘Flava’, ‘Elegantnyj’, ‘Korałłowyj Marka’, ‘Dublany’, ‘Radost’ i ‘Juliusz’), których owoce zbiera się w drugiej połowie sierpnia; odmiany średnio wczesne (‘Ekzoticznyj’, ‘Jantarnyj’, ‘Swietljaczok’, ‘Raciborski’), zbierane na przełomie sierpnia i września; odmiany średnie (‘Kresowiak’, ‘Kotula’, ‘Paczorski’, ‘Słowianin’, ‘Swietłana’), pozyskiwane we wrześniu oraz odmiany późne z przełomu września i października (‘Florianka’, ‘Podolski’). Okres zbiorów owoców derenia wynosi 20–40 dni i zależy od odmiany – nie wszystkie dojrzewają równomierne i wówczas konieczny jest 2–3-krotny zbiór. Termin zbioru owoców uzależniony jest od ich przeznaczenia. Owoce do sprzedaży bezpośredniej powinny być w pełni dojrzałe, a jeśli mają być przechowywane w chłodni, wtedy należy je zbierać przed uzyskaniem pełnej dojrzałości.
O autorze
Ewa Mackiewicz-Walec
