Wszystkie nicienie pasożytnicze roślin są szkodnikami pierwotnymi, torującymi drogę innym mikropatogenom glebowym. Przyjrzyjmy się ich najważniejszym gatunkom.
Szpilecznik baldasznik
To pasożyt zewnętrzny korzeni pietruszki, selera i innych korzeniowych. Objawy uszkodzeń są widoczne na korzeniach w postaci ran oraz licznych korzeni bocznych. Zimuje czwarte stadium juwenilne w resztkach pożniwnych. Na wiosnę młode nicienie odszukują korzeń, rozpoczynają żerowanie i wkrótce osiągają dojrzałość płciową.
Szkodliwość szpilecznika potęguje współwystępowanie grzybów i bakterii (wtórnych organizmów chorobotwórczych oraz saprobiontycznych), tworzących kompleks chorobowy. W niektórych przypadkach obserwowano całkowite zniszczenie plantacji już na początku lata (czerwiec, lipiec).
Jedyną opłacalną metodą redukcji liczebności populacji szpilecznika w glebie jest stosowanie 3–4-letnich przerw w uprawie pietruszki lub selera i hodowla w tym czasie roślin rolniczych (np. zbóż).
Korzeniak szkodliwy
Korzeniaki są wielożerne. Występują powszechnie, tworząc najliczniejsze populacje na glebach lekkich i przewiewnych o odczynie obojętnym. Są nękającymi pasożytami pierwotnymi siewek i sadzonek w szkółkach i rozsadnikach, powodującymi kompleksy chorobowe. Korzeniaki pasożytują w tkance miękiszowej korzeni, powodując powstawanie ran, które stają się bramą dla grzybów oraz bakterii chorobotwórczych. Liście żółkną, czerwienieją i więdną, a chore rośliny wolniej rosną i często wypadają. Zjawisko to w literaturze ochrony roślin określa się jako „zmęczenie gleby”, charakteryzujące się słabym wzrostem i plonowaniem roślin, głównie wskutek monokultury i jednostronnej eksploatacji gleby.
Liczebność korzeniaków można zredukować o ponad 90%, uprawiając co najmniej przez cztery miesiące rośliny aksamitki (Tagetes erecta i T. patula).
Mątwik burakowy
Występuje powszechnie na terenie całego kraju. W Wielkopolsce stwierdzono obecność wszystkich stadiów rozwojowych na 47% pól buraka cukrowego oraz na 21% pól rzepaku ozimego. Na liście roślin żywicielskich figuruje ponad 200 roślin komosowatych, krzyżowych i kapustnych, a także niektóre gatunki goździkowatych, rdestowatych, szarłatowatych i portulakowatych. Dobrymi żywicielami są: burak (różne odmiany), rzepak, rzepik, rośliny kapustne (kapusta, kalafior, rzepa, brukiew i inne), szpinak, gorczyca biała (niektóre odmiany), rzeżucha, rabarbar i inne. Dobrze rozwija się na chwastach: komosa, łoboda, gorczyca polna, rzodkiew świrzepa, rdest plamisty, tasznik pospolity, pszonak drobnokwiatowy, tobołki polne, szczaw kędzierzawy, kąkol polny i wiele innych.
Mątwik burakowy niszczy system korzeniowy. Pierwszym sygnałem o jego występowaniu są różnej wielkości place więdnących roślin podczas przedłużającej się suszy. Z czasem widać opóźnienie przyrostu naci, liście zewnętrzne karłowacieją, żółkną i przedwcześnie zasychają. Liście środkowe zachowują barwę zieloną, są jednak mniejsze i liczebniejsze niż u roślin zdrowych. U młodych roślin, silnie opanowanych przez mątwika, korzenie są tak krótkie, cienkie lub całkowicie ich brakuje, że można je łatwo wyrwać z ziemi. U roślin starszych korzeń spichrzowy jest mały, a na nim wyrastają liczne, krótkie korzenie przybyszowe, tworzące charakterystyczne „brody”. Przy liczebności powyżej 400 żywych jaj i larw w przeliczeniu na 100 g gleby należy się spodziewać odczuwalnego obniżenia plonu globalnego, mniejszej zawartości cukru oraz niższej masy liści. Straty plonu buraków mogą sięgać 20–40%, w zależności od rodzaju gleby, warunków atmosferycznych i zagęszczenia populacji szkodnika.
Na glebach zamątwiczonych należy przerwać uprawę roślin żywicielskich na 4–5 lat, wprowadzając zboża i kukurydzę, motylkowate drobnonasienne, np. lucernę, a z warzyw – cebulę. Warunkiem powodzenia jest zwalczanie chwastów-żywicieli. Do mątwikobójczych odmian gorczycy białej należą: Barka, Concerta, Martigena, Maryna, Metex, Polska, Rota, Salvo i Sirola oraz rzodkwi oleistej: Adagio i Pegletta. Ich uprawa jako poplon ścierniskowy od sierpnia do końca października obniżyła liczebność mątwika o 40–60%, a w uprawie na nasiona o 70%. Odmiany gorczycy Nakielska i Borowska są dobrymi żywicielami i mogą kilkakrotne zwiększyć liczebność mątwika w glebie. Można je stosować jako rośliny pułapkowe, przeorane przed dojrzeniem samic.
Cysta nie chroni całkowicie jaj i larw przed wrogami naturalnymi. Spośród 16 gatunków glebowych grzybów pasożytniczych jaj do najbardziej efektywnych należą: Pochonia chlamydosporia oraz Paecilomyces lilacinus. Ich skuteczność zwiększało wprowadzenie słomy pożniwnej z jęczmienia jarego i mulczu z gorczycy. Spasożytowanie jaj mątwika burakowego w cystach sięgało 38%–70% w płodozmianie dwuletnim, a w płodozmianie trzyletnim – 30%–85%. W płodozmianie dwuletnim na polach nawożonych obornikiem spasożytowanych było 45% jaj, a w płodozmianie trzyletnim – 50%.
Dotychczas brak gotowych biopreparatów na bazie grzybów. Liczbę drapieżców i antagonistów nicieni zwiększa wprowadzenie nawozów organicznych, zwłaszcza obornika.
Podczas ugorowania ginie ok. 40–45% larw, pod warunkiem że nie znajdują żywicielskich chwastów albo samosiewów.
O autorze
Stefan Wolny
