Przed podjęciem decyzji o zwalczaniu nicieni bezwzględnie konieczna jest identyfikacja gatunku szkodnika ze względu na różnice pomiędzy cyklami rozwojowymi nicieni, zakresem roślin żywicielskich i patogenicznością względem różnych odmian rośliny żywicielskiej.
Przy identycznych objawach możemy mieć do czynienia z gatunkami, które można łatwo zwalczać poprzez dobór rośliny uprawnej, albo z takimi, których likwidacja będzie wymagać innych środków.
Kryteria podejmowania decyzji o przeprowadzeniu zabiegu zwalczania:
- podatność rośliny uprawnej na szkody wyrządzane przez określony gatunek nicienia;
- dostępność, skuteczność i koszt preparatu chemicznego;
- wartość rynkowa chronionego surowca roślinnego;
- wymagany czas uprawy (roślina jednoroczna czy wieloletnia);
- niepożądane skutki uboczne zabiegu chemicznego (fitotoksyczność preparatu, ewentualny wpływ preparatu na inne organizmy, wpływ pozostałości preparatu na uprawy następcze);
- typ gleby, jej wilgotność, temperatura i przygotowanie do zabiegu;
- pora roku;
- termin zabiegu w stosunku do pory sadzenia lub stadium rośliny uprawnej;
- dawka, technika zabiegu i jakość sprzętu;
- przeznaczenie plonu zebranego z chronionej uprawy (konsumpcja, reprodukcja, inne).
Wysokie koszty zabiegów chemicznych ze względu na trudności aplikacyjne oraz ich niewielka skuteczność sprawiają, że na ogół są one nieopłacalne. Stąd tak duże znaczenie mają wszelkie działania profilaktyczne oraz niechemiczne metody ograniczania liczebności nicieni (uprawa odmian odpornych, roślin pułapkowych lub wrogich, ugorowanie).
Wykaz roślin uprawnych, będących żywicielami szkodliwych gatunków nicieni na terenie Polski
|
Roślina uprawna |
Gatunek nicienia |
|
Zboża |
mątwik zbożowy (Heteroderaavenae) mątwik łąkowy (H. bifenestra) mątwik jężytek (H. hordecalis) niszczyk zjadliwy (Ditylenchus dipsaci) |
|
Pszenica |
odymek pszenicznik (Anguina tritici) |
|
Ziemniak |
mątwik ziemniaczany (Globodera rostochiensis) mątwik agresywny (G. pallida) niszczyk ziemniaczak (Ditylenchus destructor) niszczyk zjadliwy (D. dipsaci) guzak północny (Meloidogyne hapla) krępaki (Trichodorus, Paratrichodorus) = wektory wirusów |
|
Burak |
mątwik burakowy (Heterodera schachtii) niszczyk zjadliwy (Ditylenchus dipsaci) guzak północny (Meloidogyne hapla) |
|
Bób, bobik |
niszczyk zjadliwy (Ditylenchus dipsaci) |
|
Lucerna |
niszczyk zjadliwy (Ditylenchus dipsaci) |
|
Groch |
mątwik grochowy (Heterodera goettingiana) guzak północny (Meloidogyne hapla) |
|
Kapustne |
mątwik krzyżowiak (Heterodera cruciferae) mątwik burakowy (H. schachtii) |
|
Marchew |
guzak północny (Meloidogyne hapla) mątwik marchwiowy (H. carotae) niszczyk zjadliwy (Ditylenchus dipsaci) szpilecznik baldasznik (Paratylenchus bukowinensis) korzeniak szkodliwy (Pratylenchus penetrans) |
|
Pietruszka |
szpilecznik baldasznik (Paratylenchus bukowinensis) guzak północny (Meloidogyne hapla) niszczyk zjadliwy (Ditylenchus dipsaci) |
|
Cebula, czosnek |
niszczyk zjadliwy (Ditylenchus dipsaci) |
|
Pieczarka |
węgorek kompostowiec (Aphelenchoides composticola) A. dactylocercus A. limberi A. sacchari węgorek grzybowiec (A. saprophilus) węgorek gniłek (Aphelenchus avenae) niszczyk ziemniaczak (Ditylenchus destructor) niszczyk pieczarkowiec (D. myceliophagus) Paraphelenchus myceliophtorus P. pseudoparietinus |
|
Pomidor, papryka, oberżyna |
guzak północny (Meloidogyne hapla) mątwik ziemniaczany (Globodera rostochiensis) mątwik agresywny(G. pallida) |
|
Ogórek |
guzaki (Meloidogyne spp.) |
|
Sałata |
guzaki (Meloidogyne spp.) |
|
Aster, begonia, irys, cyklamen, dalia, fiołek, piwonia, floks, złocień |
węgorek truskawkowiec (Aphelenchoides fragariae) węgorek chryzantemowiec (A. ritzemabosi) niszczyk zjadliwy (Ditylenchus dipsaci) guzaki (Meloidogyne spp.) korzeniak szkodliwy (Pratylenchus penetrans) |
|
Hiacynt, lilia, mieczyk, tulipan |
niszczyk ziemniaczak (Ditylenchus destructor) niszczyk zjadliwy (D. dipsaci) korzeniak szkodliwy (Pratylenchus penetrans) |
|
Goździk |
niszczyk zjadliwy (Ditylenchus dipsaci) guzaki (Meloidogyne spp.) korzeniak szkodliwy (Pratylenchus penetrans) masywek pospolitak (Criconemella curvata) szpilecznik goździkowiec (Paratylenchus dianthus) mątwik koniczynowy (Heterodera trifolii) |
|
Anturium |
korzeniak bananowy (Radopholus similis) |
|
Kaktusy |
mątwik kaktusowy (Heterodera cacti) guzaki (Meloidogyne spp.) |
|
Konwalia |
korzeniak szkodliwy (Pratylenchus penetrans) korzeniak konwaliowiec (P. convallariae) |
|
Cyklamen |
guzak północny (Meloidogyne hapla) |
|
Truskawka |
węgorek truskawkowiec (Aphelenchoides fragariae) węgorek chryzantemowiec (A. ritzemabosi), guzak północny (Meloidogyne hapla) długacz zwyczajny (Longidorus elongatus) korzeniak szkodliwy (Pratylenchus penetrans) |
|
Róża |
guzak północny (Meloidogyne hapla) korzeniak szkodliwy (Pratylenchus penetrans) |
|
Sosna, świerk |
korzeniak szkodliwy (Pratylenchus penetrans) spiralniki (Helicotylenchus, Rotylenchus uniformis) |
|
Sadzonki drzew |
korzeniak szkodliwy (Pratylenchus penetrans) spiralniki (Helicotylenchus sp., Rotylenchus uniformis) |
Znaczenie gospodarcze nicieni szkodliwych polega na zmniejszeniu wzrostu i witalności roślin, czego efektem jest spadek plonu lub jego brak. Zaatakowane rośliny są bardziej podatne na inne czynniki chorobotwórcze. Obecność gatunków nicieni podlegających restrykcjom kwarantannowym powoduje problemy w krajowym i międzynarodowym obrocie handlowym. Polska leży na rubieży UE i odpowiada za wszelkie niepożądane organizmy szkodliwe, które mogą zostać zawleczone w trakcie wymiany towarowej, turystycznej i innej z Federacji Rosyjskiej, Białorusi i Ukrainy. Do tych organizmów należą kwarantannowe gatunki nicieni.
W warunkach produkcyjnych, na polach lub w uprawach pod osłonami, obecność nicieni jest na ogół niedostrzegana, a symptomy uszkodzeń mylone z innymi agrofagami glebowymi. Warto mieć świadomość, że na taki stan rzeczy wpływają następujące przyczyny:
- ścisły związek większości nicieni ze środowiskiem glebowym,
- mikroskopijna wielkość nicieni – pasożytów roślin wyższych,
- ukryty tryb życia w glebie lub wewnątrz organów roślin,
- trudności techniczne w izolacji nicieni z gleby i materiału roślinnego,
- marginalne traktowanie fitonematologii w oderwaniu od entomologii, fitopatologii bądź parazytologii.
Powodem ich mimowolnego ignorowania jest również zwyczajowo przyjęta zasada określania zdrowotności roślin na podstawie wyglądu ich części naziemnej. Tymczasem, począwszy od czerwca do momentu zbioru plonu, doświadczony plantator może „gołym okiem” albo pod lupą dostrzec, a nawet policzyć samice lub cysty mątwików korzeniowych na delikatnie wyjętych z ziemi korzeniach.
Tabela symptomów zewnętrznych nematoz specyficznych dla określonych grup troficznych nicieni lub konkretnych gatunków
|
Rodzaj badanego materiału i jego przeznaczenie |
Organ rośliny |
Opis symptomów zewnętrznych |
Prawdopodobny sprawca objawów chorobowych |
|
|
Rośliny znajdujące się w uprawie |
części nadziemne, liście, pąki, łodygi, cebulki, kłącza, bulwy pochodzenia kłączowego |
Karłowacenie roślin, niedorozwój liści, zamieranie głównego pąka, opadanie kwiatów, brązowienie liści i ogonków liściowych. |
węgorek truskawkowiec (Aphelenchoides fragariae) |
|
|
Na liściach roślin widoczne nekrozy ograniczone nerwami; liście zasychają i pozostają zwisające na roślinach. |
węgorek chryzantemowiec (Aphelenchoides ritzemabosi) |
|||
|
Nekrozy, sucha zgnilizna (właściwa, powodowana przez nicienie) lub częściej obserwowane gnicie, czyli mokra zgnilizna (wskutek wtórnej infekcji bakterii i grzybów). |
niszczyk ziemniaczak (Ditylenchus destructor) |
|||
|
Zahamowanie wzrostu roślin, deformacja kwiatów, pogrubienie i skrócenie łodyg i ogonków liściowych, staśmienie i skręcenie łodyg, deformacja i niedorozwój liści i łodyg; czasem chlorotyczne przebarwienia liści, nabrzmiewanie i gnicie cebul = hypertrofia tkanki (gąbczastość tkanki). |
niszczyk zjadliwy (Ditylenchus dipsaci) |
|||
|
części podziemne roślin, korzenie, bulwy pochodzenia korzeniowego |
Proliferacja drobnych korzeni bocznych; w okresie kwitnienia ziemniaków widoczne białe samice; szybkie więdnięcie roślin; stosunkowo słaby wzrost roślin i liści, żółknięcie liści. |
mątwik ziemniaczany (Globodera rostochiensis) i mątwik agresywny (Globodera pallida) |
||
|
Zahamowanie wzrostu korzenia głównego, anormalny rozwój korzeni bocznych (hypertrofia) w postaci galasowatych wyrośli w formie guzów różnej wielkości i kształtu. |
guzaki (Meloidogyne spp.) |
|||
|
Nekrozy, zbrunatniałe ranki na korzeniach; korzenie skrócone, zakończone buławkowato. |
korzeniaki (Pratylenchus spp., Radopholus similis) |
|||
|
Materiał rozmnożeniowy roślin |
ziarno, nasiona |
Plamy nekrotyczne na powierzchni nasion, pęknięcia powierzchni skórki, na powierzchni niekiedy widoczne wełniste skupiska nicieni. |
niszczyk zjadliwy (Ditylenchus dipsaci) |
|
|
cebule, ząbki, kłącza, rozłogi, bulwy |
Nabrzmiałe, gąbczaste, czasem gnijące wskutek pojawu patogenów wtórnych: bakterii i grzybów gnilnych. |
niszczyk zjadliwy (Ditylenchus dipsaci) |
||
|
bulwy ziemniaka |
Na bulwach widoczne, kuliste samice lub cysty koloru białawego, złocistego lub brunatnego. |
mątwik ziemniaczany (Globodera rostochiensis) i mątwik agresywny (Globodera pallida) |
||
|
Pękająca skórka; pod zapadającą się skórką zmiany nekrotyczne; niekiedy po ścięciu skórki widoczne są wełniste skupiska nicieni. |
niszczyk ziemniaczak Ditylenchus destructor) |
|||
|
sadzonki, rozsada |
Na korzeniach zbrunatniałe ranki nekrotyczne; korzenie krótkie, buławkowato zakończone; zamieranie roślin. |
korzeniaki (Pratylenchus spp., Radopholus similis) |
||
|
Na korzeniach wyrastają wyrośla, których wielkość i kształt są charakterystyczne dla poszczególnych gatunków (Wyrośla powodowane przez guzaka północnego są małe, a z powstałych w nich merystemów wyrastają liczne korzenie boczne. Wyrośla tropikalnych gatunków guzaków są duże, bez korzeni bocznych). Guzaki mogą powodować zamieranie roślin. |
guzaki (Meloidogyne spp.) |
|||
|
sadzonki drzew iglastych i liściastych |
Place żółknących, czerwieniejących siewek, zahamowany wzrost i zamieranie roślin.
|
spiralniki (Rotylenchus uniformis, Helicotylenchus sp.) |
||
Szkodliwość nicieni – pasożytów roślin – jest tym większa, im w silniejszym stresie znajduje się atakowana roślina. Dobra kondycja rośliny uprawnej zależy od szeregu czynników abiotycznych i biotycznych (dostępności wody i substancji pokarmowych, struktury i składu mechanicznego gleby, warunków klimatycznych, ale również dostosowania uprawianego gatunku i odmiany do warunków danego pola).
O autorze
Stefan Wolny
Szkoda, że nie wszyscy zdają sobie sprawę ze szkodliwości nicieni.
Dlatego postanowiłem o szkodliwości nicieni – pasożytów roślin uprawnych pisać i mówić. Nauka na błędach jest dla producentów bardzo bolesna, gdyż nicienie raz zawleczone do gleby/podłoża bardzo trudno „wykorzenić”. Dziękuję za zainteresowanie.